با هم باشیم برای بهتر زیستن
( به مناسبت هفته بهزیستی و تامین اجتماعی - از ۲۳تیرماه )
" باهم باشیم برای بهتر زیستن " ، شعار امسال سازمان بهزیستی به عنوان مهمترین نهاد حمایتی دولتی و تامین‌کننده " رفاه اجتماعی " است.
بی‌تردید، سلامت جسم و روان ، و به عبارتی " رفاه اجتماعی "، زیربنایی‌ترین عامل پیشرفت و تکامل یک جامعه است و جوامع امروزی بویژه کشورهای در حال توسعه برای دستیابی به این هدف ، تدوین برنامه جامع رفاه اجتماعی و طراحی ساختارهای جامع نگر متناسب با نیازهای روز در سطح کلان را ضروری می‌دانند.
با اجرای برنامه های پیشرفته بهداشتی و بهزیستی ، افراد جامعه از دوران شیرخوارگی تا پایان زندگی ، تحت مراقبت قرار گرفته و
سازمان های ذیربط با دقت در تغذیه ، سالم سازی محیط زندگی ، توسعه برنامه های مختلف برای بهبود کیفیت زندگی و پیشگیری از آسیبها، مانع از بروز بسیاری امراض و معلولیتها می‌شوند تا سلامت جامعه همچنان حفظ شود.
در ایران نیز تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ، تشکیلات متمرکزی برای ارائه خدمات بهزیستی وجود نداشت و خدمات به صورت پراکنده و بعضا مشابه ارائه می‌شد.
اولین یتیم خانه شبانه روزی در تهران (محل انبار گندم سابق )در دوران ناصرالدین شاه ایجاد شد و از آن زمان به بعد موسسه های مختلف مردمی و دولتی برای حمایت از نابینایان و ناشنوایان ، معلولین ذهنی و جسمی و همچنین نیازمندان و بی‌سرپرستان به وجودآمد که عموما جنبه رفاهی داشتند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در مردادماه سال ۱۳۵۹شهید دکتر "محمدعلی فیاض بخش "، که به پراکندگی سازمان های رفاهی و توانبخشی کشور و عدم هماهنگی لازم بین آنها پی برده بود،با کمک وهمفکری شهید دکتر"سیدمحمدباقر لواسانی" ، لایحه تشکیل سازمان بهزیستی را به شورای انقلاب پیشنهاد کرد و پس از تصویب آن ، با کار پیگیر و مستمر به سازماندهی تشکیلات و برنامه ریزی برای فعالیت نوین این سازمان پرداخت و در مدت کوتاهی توانست ارگان دولتی و کارآمدی برای خدمت به محرومان و مستضعفان کشور ایجاد کند.
بنابر این ، سازمان بهزیستی کشور به موجب لایحه قانونی و براساس مصوبه شورای عالی انقلاب ، در جهت تحقق مفاد اصول ۲۱ ،۳و ۲۹قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تحقق عدالت اجتماعی تشکیل شد.
سازمان بهزیستی کشور به منظور بقا و استحکام بنیان فرد و اجتماع و با هدف توانمند سازی انسانهای نیازمند و ناتوان تاکنون به ارایه خدمات متنوع و گسترده ای در حوزه رفاه اجتماعی پرداخته است.
این سازمان تاکنون توانسته با تلفیق علم و عمل ضمن بهره گیری از توان کارشناسی ، همکاری و مساعدت مسوولان و نهادهای ذیربط ، به بررسی و شناخت علل و زمینه های آسیب های اجتماعی بپردازد و در این راستا ، با ارایه راهکارهای مناسب در برخورد باآسیب های اجتماعی ، گام های موثری در ساختن جامعه ای سالم بردارد.
اما بدیهی است که طی سالهای اخیر با بروز دگرگونی‌هایی در تحرکات اجتماعی همچون افزایش نرخ جمعیت ، افزایش سن ازدواج به همراه افزایش سن باروری، کاهش مرگ و میر نوزادان ،افزایش طلاق ،افزایش تعداد خانواده های تک سرپرست به همراه فقر و بروز بیماری های نوپدید و بازپدید، جامعه ما و به تبع آن سازمانهای حمایتی را با مشکلات بیشتری روبه رو کرده است.
کارشناسان معتقدند ، در عین حال که مثلا رواج پدیده طلاق و اعتیاد موجب رشد و دامن زدن به پدیده های اجتماعی همچون زنان خیابانی ، کودکان کار و خیابانی و آسیب های اجتماعی می‌شود ،از سویی همه مشکلات و ناهنجاریهای جوامع امروز نیز به صورت زنجیره وار با یکدیگر در ارتباط هستند و می‌توان ریشه هریک را در دیگری جستجو کرد.
جامعه شناسان بر این عقیده اند، درحالی که کشور ما هنوز تا حدودی سنت های گذشته را حفظ کرده و برای جلوگیری از افزایش ناهنجاری‌ها باید " همبستگی اجتماعی و مذهب " را به عنوان عوامل بازدارنده قوی تقویت کند، اما گسترش شهرنشینی در جوامع امروزی امری اجتناب ناپذیر بوده و برای جلوگیری از افزایش ناهنجاری‌ها همگام با گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت ، باید ابزار و امکانات مقابله با آنها همچون سازمانهای دولتی و غیردولتی حمایتی ، تقویت شوند.
این سازمانها بویژه سازمان بهزیستی کشور همواره علاوه بر پیشگیری از آسیب های اجتماعی و حمایت از آسیب دیدگان ، بیش از ۲۰نوع خدمت در قالب امور آموزشی ، حمایتی ، رفاهی و توانبخشی به قشر عظیمی از نیازمندان جامعه در گروههای سنی مختلف و با شرایط گوناگون را ارایه داده و آنان را زیر چتر حمایتی خود پوشش می‌دهد.
" معلولان " و به عبارت صحیح تر و علمی تر ، " افراد دارای محدودیت جسمی و ذهنی " بزرگترین قشر حمایت شده سازمان بهزیستی را تشکیل می دهند که انواع خدمات آموزشی ، حمایتی ، پیشگیری و توانبخشی را دریافت می کنند.
به گفته دکتر " ابوالحسن فقیه " رییس سازمان بهزیستی ، هم اکنون دو میلیون و ۸۰۰توانجو در کشور زندگی می‌کنند که یک میلیون و ۳۵هزار و ۲۲۷نفر آنان معلول جسمی و حرکتی ، حدود ۴۰۸هزار نفر آنان نابینا، ۲۶۵هزار و ۴۵۲نفر آنان ناشنوا و ۷۷۶هزار و ۴۲۰نفر معلول ذهنی هستند.
این سازمان طی سالهای اخیر توانست با ایجاد و گسترش دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی ، علاوه بر بررسی علل و عوامل بروز آسیب های اجتماعی در جامعه ، به آخرین دستاوردهای علمی در زمینه پیشگیری از معلولیت ها و توانبخشی این افراد ، دست یابد.
این سازمان تاکنون به منظور نیل به اهداف خود، با اتخاذ تدابیر لازم ، از کودکان نیازمند، زنان و کودکان بی‌سرپرست ، سالمندان ، مبتلایان به بیماریهای صعب العلاج و معتادان نیز حمایت کرده و با توجه به حفظ ارزشها و کرامات والای انسانی و تکیه بر تعاون و همیاری مردم نیکوکار و همکاریهای نزدیک روحانیون متعهد و سایر اقشار دلسوز کشور فعالیت کرده است.
" سالمندان " از دیگر گروههای هدف این سازمان هستند که شامل افراد بالای ۶۰سال است.
براساس آخرین آمار مرکز آمار ایران ، حدود ۴/۵میلیون نفر از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند که پیش بینی شده است ، در سال ۱۴۳۰این رقم به حدود ۲۵میلیون نفر ( ۲۳تا ۲۵درصد جمعیت کشور ) برسد.
رفاه اجتماعی ، آموزش ، بهداشت ، درمان و توانبخشی ،از جمله خدمات سازمان بهزیستی است که به تازگی در قالب شورای ملی سالمندان ، به این قشر از جامعه ارایه می‌شود.
شاید مطلع شدن از نتایج آخرین تحقیقات انجام شده به نقل از مدیرکل دفتر سالمندان سازمان بهزیستی ، مسوولیت سنگین این سازمان و دیگر اعضای شورای ملی سالمندان را بیش از پیش روشن سازد.
نتایج این تحقیقات نشان می‌دهند ، در عین حال که حدود ۹۰درصد سالمندان دچار اختلالات شنوایی و ۸۴درصد دچار اختلالات بینایی هستند ، حدود ۷۰درصد از عوارض به ظاهر مرتبط با افزایش سن ، قابل پیشگیری می باشند.
" کودکان و نوجوانان " از جمله اقشار آسیب پذیر و مورد حمایت سازمان بهزیستی هستند که با همکاری وزارت بهداشت و صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل ( یونیسف )، رسیدگی به بهداشت جسمی و روانی آنان در برنامه های کوتاه مدت و بلند مدت قرار دارند.
سازمان بهزیستی طی سالهای اخیر با راه اندازی مرکز مشاوره و حمایتی کودکان ، از طریق تلفن ، ۱۲۳کودکان آزاردیده را مورد حمایت قرار داده است.
براساس تحقیق انجام شده با همکاری وزارت بهداشت و یونیسف در ارتباط با وضعیت کودک آزاری در کشور، کودکان از بدو تولد تا سه سالگی با ۲۶درصد ، کودکان گروه سنی چهار تا هفت سال با ۳۰درصد، گروه هشت تا ۱۱سالگی با ۲۶درصد و گروه ۱۲تا ۱۵سال با ۱۵درصد بیشترین گروه سنی تحت آزارهای جسمی و روانی قلمداد می‌شوند.
به طور کلی خدمات بهزیستی در قالب سه بخش فرهنگی،اجتماعی و توانبخشی به نیازمندان و مددجویان عرضه می‌شود.
در بخش فرهنگی ، خدمات لازم از طریق دفاتر آموزش و پژوهش ، دفتر پیشگیری از معلولیتها و آسیبهای اجتماعی ارایه می‌شود.
در بخش اجتماعی نیز کار از پیچیدگی خاصی برخورداراست ،زیرا بازآموزی ، بازپروری و حمایت از گروههایی چون معتادان ، متکدیان ، زنان ویژه ، فرزندان و زنان بی‌سرپرست و بدسرپرست که نیازمند مشارکت عمومی و یاری همه جانبه هستند، در دستور کار آن قرار دارد.
در این بخش ، خدمات لازم از طریق سه دفتر امور کودکان و نوجوانان ، دفتر امور خانواده های بی‌سرپرست و نیازمند و دفتر امورآسیب دیدگان اجتماعی ارایه می‌شود.
در بخش توانبخشی نیز خدمات توانبخشی از طریق دفاتر توانبخشی و امور اجتماعی ، توانبخشی حرفه ای و دفتر توانپزشکی، پیراپزشکی و وسایل توانبخشی به افراد دارای محدودیت جسمی وذهنی ، ارائه می‌شود.
در این بخش ،از دکتر " محمدتقی جغتایی " استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران ،رییس سابق دانشگاه علوم بهزیستی و صاحبنظر در مسایل رفاه اجتماعی درباره وضعیت سازمان بهزیستی در پیشبرد اهداف و تامین نیازهای افراد تحت پوشش آن سووال شد و وی به پژوهشگر ایرنا گفت : در زمینه رفاه اجتماعی و فعالیت های سازمان بهزیستی در این خصوص با چالش‌هایی روبه رو هستیم.
وی ، کمبود بودجه را از چالش های مهم در این بخش دانست و اظهارداشت:
به رغم اینکه طی سالهای اخیر و در یکی دو مقطع زمانی، بودجه بخش اجتماعی افزایش داشته اما هنوز فاصله زیادی با منابع مورد نیاز این بخش براساس اهداف و برنامه های تدوین شده ، داریم.
وی به نتایج تحقیقی در موسسه پژوهشهای سازمان تامین اجتماعی در این خصوص اشاره کرد و گفت : براساس نتایج این تحقیق که بودجه رفاه اجتماعی را نسبت به کل بودجه دولت آنالیز کرده است، بر خلاف نظر برخی از مسوولان که بودجه بخش رفاه اجتماعی را معادل ۳۰درصد کل بودجه دولت در نظر می گرفتند،این بودجه حدود ۶درصد بودجه دولت را تشکیل می‌دهد ، چرا که منابعی همچون صندوق دانشجویی و یا سوبسید دولت به تمامی اقشار جامعه که به عنوان رفاه اجتماعی هزینه می‌شوند، به طور مستقیم برای تامین نیازهای مددجویان سازمان بهزیستی و یا کمیته امداد امام (ره) صرف نمی‌شود و در واقع بودجه این دونهاد که بار اصلی حمایتی اقشار آسیب دیده و کم درآمد را به دوش دارند، هنوز با کمبود مواجه است.
دکتر جغتایی ، مشکلات ساختاری سازمان بهزیستی را چالش دوم این بخش ذکر کرد و گفت : تفکیک وظایف در این بخش کاملا صورت نگرفته و طی سالها موازی کاری در انجام برخی امور توسط دستگاههای مختلف باعث شده تا این سازمان مشکلی از نظر ساختاری پیدا کند و این مشکل ،ذهن و وقت مسوولان، کارشناسان و متخصصان این بخش را مشغول می‌کند.
ضعف فرهنگ عمومی و عدم فرهنگ سازی در برخورد با گروههای هدف و بخصوص نبود باور و اعتقاد واقعی مددجویان نسبت به توانایی های خودشان ، از دیگر چالش های مورد اشاره دکتر جغتایی در بخش رفاه اجتماعی است .
وی در این‌باره گفت: به عنوان مثال ، هنوز نگاه افراد دارای محدودیت جسمی و ذهنی نسبت به توانایی خودشان ، مثبت نیست و دیگر اقشار جامعه نیز از رسانه‌ها ، تهیه‌کنندگان فیلم و سریال تا کارفرمایان و صاحبان صنعت ، به این باور نرسیده‌اند که می‌توان از توانایی‌هایی یک فرد دارای محدودیت جسمی و ذهنی ، در جهت و جای مناسب ، استفاده کرد.
دکتر جغتایی در ادامه ، به مشکلات اشتغال این افراد به عنوان چالش بعدی اشاره کرد و افزود: داشتن شغل برای همه افراد ، جزیی از سلامت اجتماعی افراد است تا علاوه بر تامین مالی ،ارضای روح و روان را باعث شود اما متاسفانه همیشه این افراد با مشکلاتی بیش از افراد سالم روبه رو بودند.
وی گفت: ضمن آنکه کارفرمایان به آن باور لازم نسبت به برخی
توانایی‌ها در این افراد نرسیده اند، قابلیت قانون "اختصاص سه درصد از فرصتهای شغلی بخش دولتی به این افراد" نیز ضعیف است و باید با اجرای اهرم های تشویقی همچون برقراری برخی تسهیلات برای صاحبان کار که مطابق قانون عمل می‌کنند، مشکل این افراد را مرتفع کرد.
این کارشناس، در عین حال که بر تسریع واگذاری وظایف خدماتی بخش رفاه اجتماعی به بخش غیردولتی تاکید می‌کرد، گفت : در همه جای دنیا دولت ها سیاستگذاری و نظارت را به عهده دارند و بخش های غیر دولتی، مجری و ارایه دهنده خدمات اجتماعی هستند.
وی افزود: راهبرد اساسی دربخش رفاه اجتماعی، " پیشگیری " است همانطور که ۷۰درصد فعالیت های سازمان بهداشت جهانی بر پیشگیری و فقط ۳۰درصد آن بر ارایه خدمات ، استوار است.
دکتر جغتایی ، استراتژی های لازم در پیشبرد اهداف بخش رفاه اجتماعی را متشکل از " پیشگیری ، اقدام مبتنی بر شواهد وتحقیق ، تقویت مشارکت مردمی و داوطلبانه ، اقدام مبتنی بر فعالیت جامعه ،ارایه خدمات فعال به جای خدمات غیرفعال و تشخیص بموقع - اقدام بموقع " عنوان کرد.
وی گفت: باید اقدامات را کاملا براساس تحقیقات و مطابق با نیازهای روزمره مردم در محلات و جامعه انجام داد و در این جهت ، منتظر مراجعه افراد به مراکز خدماتی نشد بلکه باید خدمات‌دهندگان در ارایه خدمت پیشقدم شوند و با تشخیص بموقع نیازها ، بتوانند با کیفیت‌ترین خدمات را بموقع در اختیار نیازمندان قرار دهند.
"مریم مرتجی " کارشناس ارشد مددکاری نیز در این‌باره به پژوهشگر ایرنا گفت: با توجه به فرهنگ ایرانیان که برگرفته از فرهنگ غنی دین مبین اسلام است ، همواره طیف وسیعی از خدمات اجتماعی توسط خانواده ها، افراد نیکوکار، روحانیت و مساجد ارائه می‌شده و موسسات اجتماعی کوچک و بزرگ با تکیه بر نهاد وقف ، نه تنها درحوزه بهزیستی بلکه در سایرامور فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی فعالیت می‌کردند.
وی افزود: نمونه چنین مراکزی ، مکتبخانه ها، مدارس ، حوزه های علمیه ، شفاخانه‌ها ، بیمارستانها و کاروانسراها بوده که طی قرون متمادی ساخته و دایر شده اند.
وی ادامه داد: افزایش مراودات تجاری ، سیاسی و فرهنگی در قرون اخیر با همسایگان و دولتهای منطقه منجر به بروز تغییراتی در برخی ازحوزه های اجتماعی و اقتصادی شده است.
به اعتقاد این کارشناس ، بهزیستی به مجموعه متشکل از تدابیر، خدمات ، فعالیتها و حمایتهای غیربیمه ای اطلاق می‌شود که به منظور بسط رحمت اسلامی در جامعه و حفظ ارزشها و کرامات انسانی ، با تکیه بر کمکهای مردمی و همکاری نزدیک سازمانهای ذیربط انجام می‌شود و گسترش خدمات توانبخشی ، حمایتی ، بازپروری وکمک به تامین حداقل نیازهای اساسی گروههای محروم و کم درآمد را مدنظر دارد.
وی اظهارداشت: کانون اصلی فعالیتها و برنامه های سازمان بهزیستی ، پیشگیری از فروپاشی زندگی افراد و خانواده‌هایی است که به علت مشکلات اقتصادی و ناهنجاریهای اجتماعی و فرهنگی دچار نوعی آسیب و ناتوانی شده‌اند و یا از کم توانی جسمی و روانی رنج می‌برند.
مرتجی خاطرنشان کرد: بدون تردید ، خدمت رسانی به این گروهها باکیفیت مطلوب هنگامی امکان پذیر خواهد بود که یک نهاد ویژه برخوردار از توان تخصصی ، اقتصادی ،اجرایی و سیاسی قوی به شکل منسجم بتواند جنبه های گوناگون خدمات مورد نیاز محرومان و مستضعفان را عهده دار شود.
وی ادامه داد: در این میان سازمان بهزیستی تنها نهادی است که می‌تواند در قالب وظایف و فعالیتهای خود نوعی امید به زندگی بین مددجویان و افراد تحت حمایتش ایجاد کند.
وی گفت: نگرش سازمان بهزیستی باید بگونه ای باشد که افراد تحت حمایت آن ضمن افزایش امید به زندگی ، به عناصری فعال و پویا جهت خدمت رسانی در بخشهای مختلف جامعه تبدیل شوند.
در حالی که کارشناسان و صاحبنظران بر تنوع و کثرت وظایف و در عین حال عدم تفکیک وظایف بین سازمان بهزیستی و دیگر نهادها و دستگاههای بخش - اجتماعی نظر دارند ، طی ماه جاری آخرین خبرها از بازنگری اساسنامه جدید سازمان بهزیستی براساس تغییر و تحولات جدید در وظایف و اختیارات این سازمان حکایت دارد.
رییس این سازمان ضمن اعلام خبر ارسال اساسنامه جدید به وزارت رفاه برای تصویب ، گفت : اساسنامه سازمان بهزیستی پس از تدوین ، مورد تایید کمیته کارشناسی وزارت رفاه قرار گرفته و امیدواریم پس از تصویب در شورای معاونان وزارت رفاه ، به شورای عالی رفاه ارسال و سپس تقدیم مجلس شورای اسلامی شود.
"ابوالحسن فقیه" درباره دلایل بازنگری در اساسنامه سازمان بهزیستی ، گفت که یک سری وظایف به این سازمان سپرده شده و پس از مدتی این وظایف مدعی های دیگری پیدا کرده است.
وی افزود: بسیاری از تخصص های سازمان بهزیستی وابسته به وزارت بهداشت است اما اکنون ازنظر قانونی این سازمان به وزارت بهداشت مرتبط نیست و این مساله چالش‌هایی را ایجاد کرده و اصلاح اساسنامه را ضروری می‌کند.
• خبرگزاری جمهوری اسلامی